Trivia III

Tên họ người Nhật

Tên họ người Nhật là phần khó nhất đối với những người học tiếng Nhật, không, ngay cả bản thân người Nhật cũng thấy nó rất khó. Có những cái tên của đồng bào họ nhưng nhìn thấy thì không biết đọc thế nào, nghe qua thì không biết viết lại như thế nào. Nhật cũng là quốc gia có nhiều họ nhất Thế giới. Vì sao lại có hiện tượng này?

Suốt trong một thời gian dài của thời phong kiến, thường dân ở Nhật không được phép mang họ mà chỉ có một cái tên gọi để phân biệt người này người kia. Lúc đó chỉ có những người quyền quý, ít nhiều dính líu đến chính quyền mới được phép mang họ. Đến thời Meiji, Thiên Hoàng đã làm một cuộc cải cách toàn diện, đủ mọi mặt của đất nước, xóa bỏ những hũ tục của thời phong kiến và học tập theo lối suy nghĩ, cách làm hiện đại của người Tây phương. Trong số những cải cách đó có việc "tứ dân bình đẳng", nghĩa là xóa bỏ giai cấp và mọi đặc quyền của giai cấp, mọi người ai ai cũng đều bình đẳng như nhau trước pháp luật. Điều này đồng nghĩa với việc sĩ nông công thương, trăm họ bách tính ai ai cũng đều có quyền mang họ tên.
Đa phần tầng lớp hèn kém khi đó đều lúng túng trong việc chọn họ cho mình, bởi lẽ từ trước đến nay họ chưa từng nghĩ đến việc này. Thế là nhiều người đã "chọn đại" cái họ cho mình bằng cách lấy tên đất, tên làng mình đang sống. Nhiều người khác thì lấy họ theo đặc trưng của nơi mình sống, chẳng hạn người nào sống dưới chân núi thì lấy họ Yamasita (山下), người nào ở gần sông thì lấy họ Kawamoto (川本),..... Điều này lý giải tại sao ở Nhật lại có nhiều họ đến vậy.

Thế còn tại sao họ tên người Nhật lại khó đọc?
Điều này liên quan đến quan niệm dân gian. Thời xưa, người ta kiêng kỵ bị gọi thẳng tên, coi đó là điều không may và dẫn đến tai họa. Quan niệm này ảnh hưởng từ văn hóa Trung Hoa và ở Việt Nam cũng thấy điều tương tự (tên húy). Vì không muốn bị người khác gọi thẳng tên nên khi sinh con, cha mẹ thường đặt tên cho con bằng những chữ (Hán) rất khó đọc, hoặc dùng tính chất hội ý của chữ Hán để đặt tên. Chẳng hạn như cái tên　小鳥遊, chắc chắn nhiều người không biết đọc thế nào. Về mặt ngữ nghĩa thì có thể thấy tên này có "nghĩa" đen là "chim nhỏ chơi". Khi các loài chim nhỏ an nhàn chơi bời thì cũng có thể hiểu là do không có thiên địch (diều hâu) nên chim nhỏ mới an tâm nhảy nhót. Vì thế tên 小鳥遊 đọc là Takanashi (鷹無). Takanashi, hiểu theo nghĩa đen là "không có diều hâu".
Một ví dụ khác, ở Shizuoka có họ 月見里. Nếu đọc theo từng chữ thì là Tsukimizato, nghĩa là "làng ngắm trăng". Kỳ thực họ này đọc là Yamanashi (山無), nghĩa là "không có núi". Chính vì không có núi cản nên mới thấy được trăng.

Nghĩa hội ý trong họ tên người Nhật là như vậy. Một lý do khác nữa dẫn đến việc tên họ Nhật khó đọc là do Ateji, cách đọc "bất quy tắc" không liên quan gì đến cách đọc vốn có của chữ đó. Về Ateji thì lần sau sẽ viết rõ hơn.